Architectuur in het Antropoceen: Duurzaamheid of Kwaliteit?

Discussies over hernieuwbare energie, fossiele brandstoffen, klimaatverandering, extreme weersomstandigheden, droogte, afnemende biodiversiteit en het Antropoceen: het lijdt geen twijfel dat architecten, stedenbouwkundigen en ontwerpers voor nieuwe uitdagingen staan. Maar de grootste uitdaging voor de discipline is om te midden van deze crises en schijnbaar snelle technologische oplossingen toch kwalitatieve architectuur creëren.

LEED-certificaten, EPC-normen …: in de afgelopen vijftig jaar hebben we ons best gedaan om een bureaucratie van nieuwe energienormen en -standaarden op te bouwen, experts op te leiden en de architectuurdiscipline in te delen in specialismen. Maar wat hebben we bereikt? Vandaag hebben we een industrie van giftige isolatiematerialen en steeds complexere en potentieel schadelijke bouwmaterialen. Het gaat van asbesthoudende isolatiematerialen tot formaldehydehoudende bouwstoffen die chemische reacties veroorzaken. Geïndustrialiseerde bouwpraktijken hebben nieuwe producten, consumptie-, productie-, regulerings- en verwijderingsmodi voortgebracht die stiekem giftige stoffen in onze leefruimten introduceren.

Deze evolutie loopt parallel met een begrip van duurzaamheid, dat vooral als neologisme in de jaren 90 populair werd en gepaard ging met een nieuwe materiaaleconomie. Dit technologisch gedetermineerde concept van duurzaamheid, zoals we het vandaag de dag kennen, verscheen voor het eerst in 1987 in het beroemde Brundtland-rapport ‘Our Common Future’, opgesteld voor de VN. Duurzaamheid wordt daarin gemeten aan de hand van het energieverbruik in gebouwen. Men deed dit door de prestaties van de buitenste materialen van de gebouwschil zo laag mogelijk te houden, zonder de comfortstandaarden van het binnengebruik te veranderen. Dit gebeurde zonder rekening te houden met onze aanpasbare habitus of de totale energiehuishouding van de gebruikte materialen.

Het resultaat van deze ontwikkeling is dat architecten niet alleen de controle over het ontwerp opgeven, maar zich ook tegenover de politiek machteloos maken. Niet-bouwen wordt door jonge generaties gezien als de enige oprechte oplossing om de wereldproblemen van onze tijd het hoofd te bieden. Tegelijkertijd verwijderen we ons van een architectuurkritiek, theorie en geschiedenis die in staat zou zijn de thema’s van onze tijd met een innovatieve praktijk te verbinden. Ongetwijfeld belangrijke en relevante onderzoeken naar fenomenen rond Antropoceen-studies richten zich niet langer op architecturale kwaliteit en bouwcultuur, maar op wereldwijde materiaalkringlopen, geopolitieke verbanden en maatschappelijke vraagstukken.

Hoe kunnen we een taal creëren die ons in staat stelt om architectuur als interface voor energievragen te begrijpen? We moeten oplossingen zoeken die verder gaan dan hightech- en lowtechlogica. Een verantwoorde omgang met energie en een vernieuwde bouwcultuur kunnen nieuwe oplossingen bieden, waarbij het ontwerp van architectuur als ecosysteem centraal staat.

De echte uitdaging voor architecten en stedenbouwkundigen in het Antropoceen is manieren vinden om duurzame bouwpraktijken en hoogwaardige architectuur harmonieus te laten samengaan. Alleen zo kunnen we ervoor zorgen dat we niet alleen de huidige ecologische crises aanpakken, maar ook leefbare en inspirerende ruimtes voor toekomstige generaties creëren. Willen we echt in een wereld leven waarin bouwen als problematisch wordt gezien? Of kunnen we een nieuwe visie op architectuur ontwikkelen die zowel duurzaam als kwalitatief hoogwaardig is? De keuze ligt bij ons.    

De Pen wordt doorgegeven aan An Fonteyne, architect-partner bij noAarchitecten en professor aan ETH Zürich.