Historisch archief klaar voor de toekomst

Sinds april 2021 kunnen genealogen en andere onderzoekers opnieuw opzoekingen doen in het historische Rijksarchief in de Antwerpse wijk Zurenborg, nadat ze hiervoor jarenlang naar een voormalige kazerne in Beveren-Waas moesten trekken. Het gebouw kreeg een forse upgrade en is groter, mooier en lichter dan ooit, maar behield tegelijk zijn authenticiteit. Het resultaat is een mooie symbiose tussen de belle-époquegrandeur van begin twintigste eeuw en hedendaagse functionaliteit, comfort en technologie.

Het Antwerpse Rijksarchief bewaart onder meer de oude archivalia van de provincie Antwerpen en de Antwerpse gemeenten die niet over eigen faciliteiten beschikken. Het gebouw aan de Door Verstraeteplaats dateert uit 1905-1906 en is opgetrokken in de toen populaire eclectische stijl met neo-Vlaamse renaissancekenmerken. Kenmerkend hierbij is het gebruik van rode baksteen op een natuurstenen plint. Het gebouw harmonieert perfect met de statige herenhuizen van deze wijk.

Het ontwerp voor het Antwerpse Rijksarchief was voor die tijd vooruitstrevend en oogstte ook op internationaal vlak heel wat bijval. Vooral de maatregelen tegen brand en vocht, de twee belangrijkste vijanden van archieven, waren innovatief. Om de uitbreiding van een brand in de archiefruimtes te vermijden, werden ze onderverdeeld in compartimenten. De ruimtes werden van elkaar gescheiden door dikke muren uit gewapend beton en metalen kluisdeuren. Traphallen werken bij brand vaak als schoorstenen die veel zuurstof aanvoeren. Daarom werden deze buiten de archiefdepots geplaatst. De kleinere verbindingstrappen, zoals de wenteltrappen in de hoektorens, werden met metalen deuren afgeschermd van de archiefruimtes. Verluchtingsgaten in de buitenmuren gingen vochtproblemen tegen.

De sterke groei van archiefbestanden zorgde vanaf de jaren 1990 voor een nijpend plaatsgebrek. Een uitbreiding en grondige renovatiewerken drongen zich op. Het ontwerp hiervoor voorzag onder meer in de integratie van twee aangrenzende herenhuizen en de bouw van bijkomende ondergrondse archiefruimtes.

In 2007 sloot het Rijksarchief in Antwerpen zijn deuren en begonnen de ruwbouwwerken. Personeel en archiefstukken verhuisden tijdelijk naar Beveren. De ruwbouwwerken werden in 2012 afgerond, maar een geschil tussen de Regie der Gebouwen en de toenmalige aannemer maakte dat de afwerking van het gebouw werd uitgesteld. Door de vertragingen voldeed het oorspronkelijke ontwerp niet meer helemaal aan de noden. Het dossier was intussen ook technisch verouderd en moest worden aangepast aan de gewijzigde wetgeving en normen. Begin 2019 werd het herwerkte dossier toegewezen aan een nieuwe hoofdaannemer: Floré. Die ging in mei van dat jaar van start en voltooide de werken in september 2020.

De publieke ruimtes bevinden zich nog altijd op het gelijkvloers, maar zijn nu toegankelijker. De hoofdingang blijft aan de Door Verstraeteplaats, maar langs de Schorpioenstraat is een ingang met hellend vlak aangelegd voor mensen met een beperkte mobiliteit.

De oorspronkelijke inkom en de monumentale trap zijn gerestaureerd. Floré vormde de voormalige binnenplaats om tot een comfortabele leeszaal met veertig zitplaatsen en een glazen plafond, waar bezoekers de archief-documenten in een aangename omgeving kunnen raadplegen. Aanpalend aan deze centrale ruimte bevinden zich onder meer de bibliotheek, de conferentieruimte en de kantoren. De authentieke elementen zijn zoveel mogelijk in ere hersteld: van de mozaïekvloer in de hal, de monumentale houten voordeur met bronzen beslag, de statige smeedijzeren halltrap en de hoge plafonds in de kantoren tot de oorspronkelijke betonnen archiefrekken en brandvrije ijzeren depotdeuren. Het was een bewuste keuze om het originele meubilair uit het begin van de twintigste eeuw te integreren in het actuele interieur. “Maar we waren we wel genoodzaakt om de HVAC-leidingen zichtbaar te laten, omdat het bestaande gebouw te weinig ruimte bood voor verlaagde plafonds”, zegt projectleider Erwin Calluy (Bouwbedrijf Floré).    

Een multifunctionele ruimte biedt plaats aan tachtig personen. Ze kan worden gebruikt voor studiedagen, workshops, vergaderingen en recepties. De negentien archiefdepots zijn verspreid over de vier verdiepingen en de twee bijkomende ondergrondse niveaus. In totaal kan het gebouw 15 strekkende kilometer archief herbergen. Elke (verduisterde) archiefruimte heeft een eigen klimaatregeling, waardoor de archiefstukken in optimale omstandigheden kunnen worden bewaard.    

COVID-19 te snel af
“Een mozaïekvloer zoals in de inkomhal van het Rijksarchief is vrij zeldzaam”, blikt Erwin Calluy terug. “In de loop der jaren waren er wel heel wat steentjes verbrijzeld of verdwenen. Gelukkig kon onze gespecialiseerde onderaannemer een Italiaans bedrijf vinden dat ze nog maakt, want dat is niet meer vanzelfsprekend. En hij kon ze bestellen vlak voor het uitbreken van de coronacrisis, zodat we ze al enkele weken later ontvingen. Hadden we iets later besteld, dan was het misschien maanden wachten geweest!”