Unieke opwaardering van cultureel patrimonium

Het meesterwerk van de gebroeders Van Eyck wordt nu immers in de Sacramentskapel tentoongesteld. Deze nieuwe locatie vereiste een aangepast circulatietraject dat alle niveaus van de kathedraal voor iedereen toegankelijk maakt. Tegelijkertijd werd het gebouw de 21ste eeuw binnengeloodst dankzij ingenieuze technieken. Het resultaat is een opwaardering van cultureel erfgoed die op vele vlakken indruk maakt.

Al sinds 1432 siert het Lam Gods de Sint-Baafskathedraal. De voorbije negen jaar ondergingen de buitenpanelen en de onderste binnenpanelen een grondige restauratie. Vandaag is het retabel terug ‘thuis’, maar niet meer in de Vijdkapel waar het eeuwenlang heeft gestaan. Ook de Villakapel (waar het vanaf 1986 een onderkomen vond) voldeed niet meer om het kunstwerk in optimale condities tentoon te stellen. Daarom nam de kerkfabriek de drastische beslissing om het retabel onder te brengen in de Sacramentskapel van het hoogkoor. Drastisch, omdat dit een complete reorganisatie van de bezoekersstroom vereiste. “Al schepte dit ook heel wat mogelijkheden”, aldus Philippe Depotter, architect-bestuurder bij Bressers Architecten. “Het was immers de uitgelezen kans om alle delen van de kathedraal optimaal toegankelijk te maken en de bezoeker op sleeptouw te nemen doorheen het rijke verleden van dit gebouw en het Lam Gods. Daarom kregen de crypte en de vijf kranskapellen eveneens een grondige opknapbeurt.”

Ruben Willaert NV – Archeologisch onderzoek
Omdat de restauratiewerken en de bouw van het nieuwe bezoekerscentrum in de Sint-Baafskathedraal heel wat ingrepen in de bodem met zich meebrachten, was een archeologisch onderzoek onontbeerlijk. Een kolfje naar de hand van Ruben Willaert NV uit Brugge, dat al twintig jaar actief is in verschillende segmenten van de erfgoedsector. “Naast desktop- en terreinonderzoek maken we ook erfgoedstudies”, vertelt de gelijknamige zaakvoerder. “Daarnaast beschikken we over een afdeling die zich specialiseert in de restauratie en decoratie van historische interieurs.” Het archeologisch onderzoek in en rond de Sint-Baafskathedraal spitste zich toe op de crypte en het voormalige parochiekerkhof. “De opgravingen liepen gefaseerd van maart 2019 tot begin 2021”, vertelt Ruben Willaert. “Het kernteam bestond uit vijf archeologen, maar op piekmomenten werd de teambezetting opgetrokken tot veertien specialisten. We zijn immers op spectaculaire vondsten gestoten. Zo kwamen iets meer dan duizend skeletten aan het licht, bijgezet in zowel individuele als massagraven of per vier boven elkaar gestapeld in grafkuilen. Het parochiekerkhof bleek bovendien – totaal onverwacht – uitzonderlijk goed bewaarde sporen af te dekken die teruggaan tot de Bronstijd (2000-800 v. Chr). We zijn bijzonder trots dat we met dit project hebben bijgedragen tot een betere kennis over het ontstaan van de stad Gent en de rol van de kerksite hierin. Onze unieke opgravingsresultaten hebben het onderzoek zelfs internationale allure gegeven.”

“Elke schop in de grond ging gepaard met permanent archeologisch onderzoek” 

Een doorgedreven onderzoek van het patrimonium bood Bressers Architecten de nodige inspiratie voor de creatie van een optimale bezoekersstroom. “Tussen de kathedraal en het aanpalende kapittelhuis bevond zich een oude waterput die niet langer dienstdeed”, vertelt Philippe Depotter. “Door deze droog te leggen en een opening in de originele wanden te boren, ontstond de mogelijkheid om de bezoekers in een vloeiende beweging naar de crypte te leiden. De toegang naar de hogergelegen zones van de kathedraal vereiste tevens de creatie van een nieuw volume, dat als centrale as fungeert. Via de trap of de lift kunnen de bezoekers van de kelder tot de zolder lopen, met als hoogtepunt een bezoek aan de Sacramentskapel.”  

Bressers Architecten koos voor een eenduidige architectuurtaal met een maximaal respect voor het bestaande patrimonium. Qua materiaalgebruik vormt messing de spreekwoordelijke rode draad die de nieuwe elementen tot een continu geheel borduurt binnen het historische kader. “Hellingsbanen, deuren, trappen, leuningen, de balie en de gevel van het nieuwe volume zijn bekleed met gepolijste messing”, verduidelijkt Philippe Depotter. “De goudgele kleur slaat de brug met het rijke verleden van de Sint-Baafskathedraal. Donker hout speelt de tweede viool en is subtiel aanwezig in de lockers en het meubilair. Beton is het verbindende materiaal: vloeren in polybeton, een liftschacht in ter plaatse gestort zichtbeton en lichtgrijze cementtegels in de crypte.”

David & Goliath – Cementtegels
Omdat de oorspronkelijke tegels niet herbruikbaar waren, klopte de architect aan bij David & Goliath (Heule) om een geschikte oplossing te vinden voor het bezoekerscentrum van de Sint-Baafskathedraal. “We specialiseren ons immers in wand- en vloertegels op maat, zowel voor hedendaagse als klassieke toepassingen”, aldus zaakvoerder Pieter Ballegeer. “Van de restauratie van historische vloeren tot geglazuurde geveltegels voor eigentijdse architectuur: voor elk project bieden we de meest geschikte oplossing. Ons assortiment is breed, maar stoelt steeds op dezelfde drie pijlers: alle producten ontstaan vanuit een traditie en worden kleinschalig geproduceerd met oog voor duurzaamheid.” Voor de Sint Baafskathedraal ontwikkelde David & Goliath cementtegels die qua formaat (13×13) refereren aan de oorspronkelijke gesmoorde uitvoeringen. “De 70.000 tegels werden met de hand vervaardigd in Vietnam, gegarandeerd zonder kinderarbeid”, vertelt Pieter Ballegeer. “In de zijruimte moesten eveneens de bestaande Boomse tegels vervangen worden. Ook deze werden met de hand nagemaakt in een formaat van 25×25 door een lokale artisanale steenbakker.” 

Naast het Lam Gods is de crypte hét pronkstuk van de Sint-Baafskathedraal. Deze werd piekfijn gerestaureerd om de authentieke verschijningsvorm in ere te herstellen. “Muren en lijstwerk in Doornikse steen werden waar nodig opgeknapt”, vertelt Philippe Depotter. “Het bestaande pleisterwerk is gerestaureerd en uitgerust met een witte afwerklaag. Ook een van de vijftiende-eeuwse muurschilderingen werd gerestaureerd. Verder is de vloer, die uit de jaren 1950 dateert, uitgebroken en vervangen door handgemaakte cementtegels in een neutrale kleur. Natuurlijk werden er ook tal van technieken geïntegreerd, waaronder aangepaste verlichting, beveiliging en infrastructuur die van het bezoek een bijzondere ervaring moet maken. Bezoekers kunnen de crypte betreden met AR-brillen en op die manier de geschiedenis van de kathedraal en het Lam Gods ontdekken. Het neusje van de zalm is natuurlijk de vitrine van het Lam Gods. Qua klimatisering en beveiliging is dat een uniek technisch hoogstandje.”

Last but not least werd ook de buitenkant van de kathedraal aangepakt. Zo werden de gevels van de kranskapellen gerestaureerd met originele Doornikse natuursteen. Hiervoor werden stukken natuursteen ter plaatse op maat bijgekapt en ingemetseld of -gelijmd. Op die manier werden vooral de geprofileerde delen van de gevelvlakken (zoals raamomlijstingen, steunberen en afzaten onder de glas-in-loodramen) in ere hersteld. De dakbedekking van de kranskapellen is integraal vernieuwd met behulp van natuurleien. Ook de glas-in-loodramen zijn vakkundig hersteld en uitgerust met voorzetbeglazing.

Glaskunst Atrium Restauratie – Renovatie glas-in-loodramen
Een aandachtstrekker van formaat in de Sint-Baafskathedraal zijn de glasramen van de crypte en de kapellen, die volledig in ere hersteld zijn. Vier medewerkers van Glaskunst Atrium Restauratie (De Pinte) spendeerden anderhalf jaar aan dit titanenwerk. “Zelfs met meer dan dertig jaar ervaring in het traditionele glas-in-loodambacht blijven dergelijke opdrachten een uitdaging”, aldus zaakvoerder Mieke Verwaetermeulen. “Onze restauraties vertrekken altijd van een gedegen kunsthistorisch en materiaaltechnisch onderzoek. Vervolgens combineren we traditionele ambacht met de nieuwste conserveringstechnieken, zoals het verlijmen van de breuken en ingieten van lacunes met epoxyhars of het plaatsen van koudretouches om de lacunes in de beschildering te herstellen.” Glaskunst Atrium Restauratie, dat zijn kennis en kunde al in de vroegere renovatiefases had gedemonstreerd, herstelde ditmaal de acht glasramen van de kranskapellen en de 52 glasramen in de crypte. “Het ging onder meer om de modernistische glasramen van Michel Martens uit 1971 en twee neogotische glasramen van Joseph Casier uit 1918”, vertelt Mieke Verwaetermeulen. “Ze zijn in een museale opstelling geplaatst, inclusief een beschermende beglazing aan de buitenzijde en een geventileerde luchtspouw. Zo wordt condensatievorming op de gebrandschilderde zijde van het glasraam vermeden, wat verdere verwering in de toekomst tegengaat. We vinden het een hele eer dat we als kleine lokale speler onze stempel hebben mogen drukken op zo’n prestigieus project.”

Tuinen Lafaut – Buitenaanleg
Bij de renovatie van de Sint-Baafskathedraal werd ook de buitenaanleg onder handen genomen. Alle grindpaden, omzoomd met Boomse tegels, werden in ere hersteld. Bovendien kreeg de tuin zijn oorspronkelijke begroeiing terug (hulsten, ligusterstruiken en een bodembedekking van klimopplanten). Tot slot worden binnenkort ook de gerecupereerde kasseien opnieuw op hun plaats gelegd. Al deze taken werden toevertrouwd aan Tuinen Lafaut uit Tielt. “Nochtans is dit soort opdrachten niet echt onze core-business”, aldus zaakvoerder Jurgen Lafaut. “We specialiseren ons voornamelijk in het ontwerp, de aanleg en het onderhoud van kleine en grote privé- en bedrijfstuinen. De Sint-Baafskathedraal was voor ons dus echt wel een out-of-the-boxproject, maar daarom eens zo fijn om te realiseren. Zeker omdat we er een brede waaier van onze expertise konden demonstreren: van snoeien en planten over het profileren van de aarde tot het uitzetten en vormgeven van paden. Eenvoudig was het niet, maar dankzij een vlotte samenwerking met Artes Group kwamen we tot een eindresultaat waarop we trots mogen zijn.”

Voor de realisatie van dit megaproject was een sterke bouwpartner nodig. Deze opdracht werd door de kerkfabriek toegewezen aan de Artes Group, een multidisciplinaire Belgische bouwgroep met meer dan zevenhonderd medewerkers. “Onze sterkte is dat we van vele markten thuis zijn”, aldus directeur Koen Kerckhove. “De synergie tussen de vele interne specialisaties zorgt in veel projecten voor een toegevoegde waarde. Ook in de Sint-Baafskathedraal, waar expertise in restauratie en nieuwbouw hand in hand moesten gaan. Daarom hebben we dit project uitgewerkt als TM Artes Woudenberg – Artes Depret. Gezien de omvang en de complexiteit van dit project hebben we natuurlijk ook met gespecialiseerde onderaannemers gewerkt. Alle ruwbouw- en restauratiewerken zijn door onze eigen mensen uitgevoerd, inclusief de gevels en daken. De technieken, de speciale groutfunderingen, de vloer- en chapewerken en de realisatie van een lot meubilair hebben we toevertrouwd aan bekwame partners.”

De upgrade van de Sint-Baafskathedraal was een van de moeilijkste projecten die Artes ooit heeft uitgevoerd. “Het hoeft geen betoog dat de ontwikkeling van de vitrine een bijzondere uitdaging was”, legt Koen Kerckhove uit. “Voorts vereiste het concept de creatie van meerdere doorgangen doorheen de oude kathedraalmuren: geen evidentie in een beschermd monument. Sowieso ging elke schop in de grond gepaard met permanent archeologisch onderzoek. En dat was bijzonder moeilijk verenigbaar met de strikte planning. Met de crypte, de nieuwe onthaal- en circulatiezone en de restauratie van de kranskapellen waren drie grote werven tegelijkertijd aan de gang. Dit leidde onherroepelijk tot conflicten die enkel met de nodige creativiteit konden worden opgelost. Zo moesten de liftkoker en bordessen worden gegoten op het moment dat de restauratie van de gevels nog volop bezig was. Dit zorgde voor veel stof en vuil, terwijl het zichtbeton geen stof of vuil kan verdragen. Het is op zo’n momenten dat we het verschil maken. Onze divisies spreken elkaars taal en bereiken zo samen de beste oplossing. Een andere moeilijkheid in dit project was de erg beperkte toegankelijkheid. De benodigde materialen konden enkel via een kleine toegang in de crypte en de tuin worden aangevoerd. En dan nog was er meestal een torenkraan nodig om alle materieel en bouwonderdelen ter plaatse te krijgen.” 

Foamglas – Vloerisolatie crypte
Om een optimale vloerisolatie in de crypte te bekomen, werd de hulp van Foamglas Owens Corning (Tessenderlo) ingeroepen.
“Onze oplossingen zijn het meest gekend voor toepassing bij platte daken”, vertelt project development manager Luc De Coussemaker. “Cellulair glas is echter ook prima geschikt voor andere delen van een gebouw, zowel bij nieuwbouw als renovatie.” In de Sint-Baafskathedraal werd de ‘Foamglas Floor Board’ koud op de ondergrond verkleefd. Een keuze die was ingegeven door het hoge drukvermogen (tot 160 ton/m²) van deze oplossing, waardoor de isolatie niet zal vervormen. “Een andere troef is dat het een zuiver mineraal materiaal is, waardoor het risico op vluchtige stoffen onbestaande is”, vervolgt Luc De Coussemaker. “Foamglas is bovendien volledig ongevoelig voor vocht. Door de dampdichte isolatieplaten op de ondergrond te verkleven, ontstaat tevens een extra vochtscherm. Met dit project hebben we nogmaals bewezen dat cellulair glas uitermate geschikt is voor gebouwen waarin de hoogste isolatie-eisen gelden.”

“Dit unieke project dwong ons tot een continue bijschaving van het ontwerp”

Bressers Architecten en Artes Group slaagden glansrijk in hun opzet om een unieke beleving te creëren in een kader waar beschermd erfgoed perfect versmelt met vooruitstrevende hedendaagse architectuur. “Ons bureau bestaat al meer dan honderd jaar en heeft heel wat ervaring met erfgoedprojecten”, aldus Philippe Depotter. “Toch was het bezoekerscentrum van de Sint-Baafs-
kathedraal een uniek project omdat er vele nieuwe toevoegingen en drastische ingrepen aan te pas kwamen. Dit dwong ons tot een continue bijschaving van het ontwerp, zelfs toen de werken al aan de gang waren.” Koen Kerckhove voegt hieraan toe: “Dankzij onze interdisciplinaire aanpak konden we dit uiterst complexe en uitdagende project tot een goed einde brengen. We menen de verwachtingen te hebben ingelost en kijken met grote fierheid terug op deze bijzondere realisatie.”  

Stabilogics – Stabiliteits- berekening vitrine Lam Gods
De vitrine van het Lam Gods is een knap staaltje stabiliteits- berekening. De oplossing kwam tot stand via een bundeling van uiteenlopende expertises. Zo werd Stabilogics (Haacht) aangetrokken om de structuur van de kast te berekenen. “Het was een opdracht die buiten onze alledaagse werken viel”, aldus bestuurder Eddy Hermans. “Als ingenieursbureau stabiliteit ligt onze focus eerder op grote en complexe staalconstructies en betonstructuren. Denk maar aan het voetbalstadion van KV Mechelen, de controletoren en vertrekhal van de luchthaven Charles-de-Gaulle, le Pavillon 6 in Parijs, het drakenpodium van Tomorrowland … Toch waren we meteen enthousiast om aan dit project mee te werken. Het was immers een mooie opportuniteit om onze kennis op een erg verfijnde manier toe te passen. De vitrine vereiste immers een millimeternauwkeurige berekening. Bovendien was alles maatwerk, ook de profielen. Toch slaagden we erin om op een week tijd een modellering voor te leggen waarmee de beoogde vitrine gemaakt kon worden.”

Bouwheer
Kathedrale kerkfabriek Sint-Baafs (Gent)
Architect
Bressers Architecten (Gent)
Hoofdaannemer(s)
TM Artes woudenberg – Artes Depret (Brugge)